توحید مفضل (کتاب)
|
| |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | مفضل بن عمر جعفی |
| موضوع | کلام، خداشناسی |
| سبک | روایی |
| زبان | عربی |
| مجموعه | یک جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | وزارت ارشاد |
| تاریخ نشر | ۱۳۷۹ش |
توحید مفضَّل یا کتاب فَکِّر: کتابٌ فی بدء الخلق و الحثّ علی الاعتبار؛ کتابی است مشتمل بر حدیثی طولانی از امام صادق(ع) با موضوع حکمت و خداشناسی و اسرار آفرینش که طی چهار جلسه بر مفضل بن عمر جعفی املا شده است.
مؤلف
مشهور است که این کتاب املای امام صادق(ع) بر مُفَضَّل بن عُمَر جُعْفی کوفی، از اصحاب امام صادق (ع) می‌باشد.
در اینکه این کتاب نوشته خود امام صادق(ع) نیست، اختلافی وجود ندارد بلکه بحث در این است که آیا امام(ع)، آن را بر مفضّل بن عمر املا کرده یا اینکه اثر خود مفضّل است که به امام صادق(ع) نسبت داده است.
غالب علمای شیعه، مفضَّل بن عمر جُعْفی را صحابی خاص امام صادق(ع) و امام کاظم(ع) دانسته و برخی از آنان، ضمن اقامه دلیل در رد آرای تضعیف‌کنندگان، به تأیید و توثیق وی پرداخته و گفته‌اند که این کتاب املای امام صادق(ع) بر اوست. بعضی علما نیز تصریح کرده‌اند که اِهلیلَجه، اثر دیگر منسوب به امام صادق(ع) در خداشناسی، را خود امام نوشته و سپس متن دستخط خود را در اختیار مفضّل گذاشته‌اند ولی توحید مفضّل املای امام(ع) بر مفضّل است.
البته نجاشی، این اثر را به مفضّل نسبت داده و اشاره کرده که به آثار وی چندان اعتنایی نیست و گفته است برخی وی را از غالیانِ خطّابی شمرده‌اند.
اصالت متن
بر فرض پذیرش اینکه مطالب کتاب حدیثی از امام صادق (ع) است که آن حضرت بر مفضل بن عمر املا کرده، این سؤال مطرح است که آیا متن فعلی، همان توحید مفضّل است یا نه.
نام توحید مفضّل در فهرست کتابهای سید بن طاووس آمده است و بنا بر توضیحات وی، آن کتاب، ظاهراً همین است که در دسترس ماست. و بیان داشته تاکنون هیچ‌یک از علما وقوع تغییر و تحریفی را در متن این کتاب گزارش نکرده است و کسی مدعی نشده که توحید مفضّل کنونی غیر از آن است که مفضّل بن عمر جعفی از قول امام صادق(ع)روایت نموده است، بلکه سیره آنان در نقل و ترجمه و شرح این اثر، نشان از اعتقاد به عدم تحریف و تغییر دارد.
علت نگارش
مفضل بن عمر جعفی داستان نوشتن کتاب را این گونه نقل می‌کند:
- یک روز عصر من در مسجد مدینه در کنار قبر مطهر حضرت محمد(ص) نشسته بودم و در مقام و منزلت آن حضرت فکر می‌کردم که ناگهان ابن ابو العوجاء و یارانش وارد شدند و در کناری نشستند و شروع به صحبت کردند.
- آنان از حضرت رسول خدا(ص) به عنوان یک فیلسوف، که با زیرکی فراوان نام خود را در جهان زنده نگه داشت، نام بردند و گفتند، این جهان خدایی ندارد و همه چیز خود به خود به وجود آمده و این جهان همیشه بوده و خواهد بود.
- من نتوانستم خشم خود را فرو بنشانم و بر سر آنها فریاد زدم و گفتم: ای دشمنان خدا آیا کافر شده‌اید؟! آنان در پاسخ من گفتند: اگر تو از یاران جعفر بن محمد هستی، او این گونه با ما سخن نمی‌گوید.
- من از نزد آنها خارج شدم و به نزد امام صادق(ع) رفتم و ماجرا را برای آن حضرت تعریف کردم. آن حضرت فرمود: فردا صبح به نزد من بیا و قلم و کاغذی نیز بیاور تا برای تو از حکمت خداوند متعال در آفرینش جهان سخن بگویم. من هم فردا صبح به نزد آن حضرت رفتم و ایشان نیز طی چهار جلسه حدیثی را فرمودند و من آن را املاء کردم.
ساختار
امام صادق(ع) کتاب را در چهار جلسه و در چهار روز، از صبح تا ظهر بر مفضل املا کرده است. آن حضرت در این کتاب با بیان شگفتی‌های آفرینش، به اثبات آفریدگار حکیم و دانا پرداخته است.
توحید مفضل از کتابهای ارزشمند و معتبر شیعه در مباحث اعتقادی محسوب می‌شود. به سبب اهمیت خاص توحید مفضّل نزد علمای تشیع، سید بن طاووس، همراه داشتن آن را در سفر و مطالعه و تفکر درباره آن را توصیه و بر آن تأکید نموده است.
چهار مجلس کتاب
- امام صادق(ع) در آغاز، ناآگاهی از اسباب و شیوه آفرینش جهان هستی را علت انکار یا شک عده‌ای در وجود خداوند متعال بیان می‌فرماید. سپس به بیان آفرینش جهان و خلقت انسان و اعضای بدن او، مانند دستگاه گوارش و حواس پنج‌گانه، می‌پردازد و از آنها به حکمت و قدرت و علم خداوند متعال، که آفریننده آنها است، استدلال می‌کند.
- امام(ع) در جلسه دوم به بیان شگفتی‌های جهان حیوانات، مانند اسب، فیل، زرافه، میمون، سگ، مرغ، خفاش، زنبور عسل، ملخ، مورچه و ماهی می‌پردازد.
- در جلسه سوم شگفتی‌های آسمان و زمین مانند رنگ آسمان و طلوع و غروب خورشید، و فصل‌های سال و خورشید و ماه و دیگر ستارگان و حرکت بسیار سریع آنها در آسمان و آفرینش سرما و گرما و باد و هوا و چگونگی ایجاد صدا و کوه‌ها و گیاهان را بیان می‌نماید.
- جلسه چهارم هم به بیان حقیقت مرگ و زندگی و علت آفرینش انسان و راه شناخت جهان هستی و بیان فرق میان حس و عقل در شناخت جهان و حقایق هستی اختصاص یافته است.
بخش غیرمشهور
آقا بزرگ طهرانی در الذریعه به این نکته اشاره کرده که ظاهراً بخش دیگر توحید مفضّل، در بیان احوال ملکوت اعلا، را که در دوره سید بن طاووس شهرت و تداول چندانی نداشته، شخصی به نام سیدمیرزاابوالقاسم ذهبی، معاصر آقابزرگ، یافته و تماماً در کتاب خود به نام تباشیرالحکمه آورده است.
نسخه‌ها
نسخه‌های خطی متعددی از توحید مفضّل به جا مانده است که برخی از آنها در ایران و در کتابخانه‌هایی چون کتابخانه آستان قدس رضوی، کتابخانه ملی و کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، و برخی دیگر در عراق نگهداری می‌شوند.
ظاهراً قدیمی‌ترین نسخه خطی این اثر، متعلق به سال ۱۰۵۶ق و به خط عبدالرزاق جیلانی است که در کتابخانه آیت الله گلپایگانی در قم نگهداری می‌شود.
توحید مفضل برای نخستین بار در ۱۲۸۷ش در ایران به چاپ رسید. از آن پس تاکنون، متن و ترجمه‌ها و شروح متعددی از توحید مفضّل در مصر، عراق و ایران چاپ شده است.
ترجمه فارسی
ظاهراً اولین ترجمه فارسی کتاب توحید مفضل را فخرالدین ترکستانی که مقیم قم بوده، در سال ۱۰۶۵ق به انجام رسانده است. همچنین محمدباقر مجلسی این اثر را ترجمه و شرح کرده و در بحارالانوارنیز آورده است.
علمای دیگری نیز تاکنون به ترجمه و شرح و تحقیق درباره توحید مفضّل پرداخته‌اند و حتی برخی ترجمه فارسی آن را به نظم کشیده‌اند.
پانویس
- ↑ کلینی، الکافی، دار الکتب الاسلامیه، ج۲، ص۹۲؛ شیخ مفید، الارشاد، ۱۳۴۶ش، ج۲، ص۲۰۸؛ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ۱۳۹۸ق، ج۱، ص۲۱۰؛ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، قم، ج۴، ص۲۱۹.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، ۱۳۴۹-۱۳۵۲ق، ج۳، ص۲۳۸-۲۴۲.
- ↑ ابن طاووس، الأمان، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۵۰؛ تستری، قاموس الرجال، مکتبة الصدر، ج۱۴، ص۱۴۳.
- ↑ آقا بزرگ طهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۴۸۲.
- ↑ نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۱۶.
- ↑ کولبرگ، کتابخانه ابن طاووس، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۳۶۱-۳۶۲.
- ↑ ابن طاووس، الامان، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۹۱.
- ↑ ابن طاووس، الامان، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۹۱.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۴۸۲-۴۸۳.
- ↑ ابن طاووس، الامان، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۹۱.
- ↑ حسینی اشکوری، فهرست نسخه‌های خطی، ۱۳۵۴-۱۳۷۶ش، ج۱، ص۱۴۴؛ فکرت، فهرست الفبایی کتب خطی، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۱۵۰.
- ↑ عرب‌زاده، فهرست نسخه‌های خطی، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۱۹۷.
- ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۹۱، ص۴۸۲-۴۸۳؛ آقابزرگ طهرانی، مصنفات شیعه، ۱۳۷۳ش، ج۲، ص۱۶۷؛ فاضل، فهرست نسخه‌های خطی، ۱۳۶۳-۱۳۶۷ش، ج۳، ص۱۵۱۵.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، بیروت، ج۳، ص۵۷-۱۵۱.
- ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۹۱؛ فکرت، فهرست الفبایی کتب خطی، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۱۵۰؛ حسینی اشکوری، فهرست نسخه‌های خطی، ۱۳۵۴-۱۳۷۶ش، ج۱، ص۱۳۱.
منابع
- آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، تحقیق علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت، ۱۴۰۳ق.
- آقابزرگ طهرانی، مصنفات شیعه: ترجمه و تلخیص الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲، به اهتمام محمد آصف فکرت، مشهد، ۱۳۷۳ش.
- ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، تحقیق هاشم رسولی محلاتی، قم.
- ابن طاووس، الامان من اخطار الاسفار و الازمان، قم، ۱۴۰۹ق.
- ابن طاووس، کشف المحجة لثمرة المهجة، تحقیق محمد حسون، قم، ۱۳۷۵ش.
- انوار، عبدالله، فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی، تهران، ۱۳۴۳-۱۳۵۸ش.
- تستری، محمدتقی، قاموس الرجال، ملحقات، تهران، مکتبة الصدر.
- حسینی اشکوری، احمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیة اللّه العظمی مرعشی نجفی مدّظلّه العالی، قم، ۱۳۵۴-۱۳۷۶ش.
- شیخ طوسی، کتاب الغیبة، تهران، ۱۳۹۸ق.
- شیخ مفید، الارشاد فی معرفة حجج اللّه علی العباد، با ترجمه و شرح هاشم رسولی محلاتی، تهران، ۱۳۴۶ش.
- عرب‌زاده، ابوالفضل، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه آیة اللّه العظمی گلپایگانی (قدس سره)، قم، ۱۳۷۸ش.
- فاضل، محمود، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه جامع گوهرشاد مشهد، مشهد، ۱۳۶۳-۱۳۶۷ش.
- فکرت، محمدآصف، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد، ۱۳۶۹ش.
- کولبرگ، اتان، کتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او، ترجمه علی قرائی و رسول جعفریان، قم، ۱۳۷۱ش.
- کلینی، الکافی، تصحیح علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
- مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، چاپ سنگی، نجف، ۱۳۴۹-۱۳۵۲ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، موسسه الوفاء.
- مفضّل بن عمر، توحید مفضّل، ترجمه محمدباقر مجلسی، تحقیق باقر بیدهندی، تهران، ۱۳۷۹ش.
- نجاشی، احمد، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، تحقیق موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
پیوند به بیرون